Meditatie is het vlees op de botten – Analayo Retraite

De Satipatthana Sutta in een vroegboeddhistisch kader

Zes eilanden van zes personen die zo’n 2300 jaar oude teksten lezen, bepraten, bediscussiëren, en ten slotte de essentie ervan en betekenis voor de beoefening presenteren. Ik was op een retraiteweek te midden van 35 Duitssprekende deelnemers. Meerderen kwamen uit het dichtbij gelegen Hamburg, maar ze waren ook uit Oostenrijk en Zwitserland aangereist.

We zijn bezig als archeologen die skeletten blootleggen. Onze leider is Bikkhu Anālayo, van geboorte Duitser, zachte stem, slanke gestalte. Tegenwoordig woont hij in de Verenigde Staten. Sinds 1995 is hij monnik, en bestudeert de leerredes van de Boeddha. In 2013 volgde ik zijn online-cursus over samatha (kalmte) en vipassana (inzicht) in de leerredes. Volgens de leerredes train je kalmte en inzicht gecombineerd, maar bijbehorende meditatie-instructies gaf hij toen niet. Wat voor meditatie zou het deze week worden?

 

Evolutie

Op de vijfde dag mag ik Anālayo speciaal voor dit verhaal vragen stellen. Lopend op een stil landweggetje, zijn gewaad wapperend in de wind, mijn haren opwaaiend, zeg ik: “Op mij komt het over alsof je een skelet hebt gevonden, de leerredes, en er het vlees, de neus, oren, mond, op hebt gereconstrueerd. Het vlees is de bijbehorende meditatie.”
“Ja, je kunt me vergelijken met een archeoloog,” antwoordt hij. “Als kleine jongen was ik gefascineerd door de evolutie, bijvoorbeeld hoe de archeopteryx een tussenstadium was.”
Hij heeft in het boeddhisme diverse tradities vergeleken, en gekeken wat essentieel is, en wat een niet-functioneel restant lijkt van een voorgaande traditie. De leerredes (sutta’s) zijn de oudste opgeschreven teksten, ouder dan de ‘hogere leer’, de Abhidamma, en veel ouder dan het commentaar Visuddhimagga. De Theravadatraditie baseert zich op zowel leerredes, Abhidamma als de Visuddhimagga. Anālayo  benadrukt: “Ik zeg niet dat deze sutta’s de authentieke leer van de boeddha zijn.”  Hij noemt het Vroegboeddhisme, en voegt toe, dat latere benaderingen ook functioneren.

Terug naar de retraite. Elke dag bestudeert de groep twee uur stukken uit de Satipaṭṭhāna-sutta, de leerrede over Sati. Sati wordt vaak met mindfulness vertaald, maar dat woord kan verwarrend zijn. Dus ik gebruik hier Sati, in de retreat kreeg Sati als betekenis: bewust gewaarzijn, en de leerrede zegt:  vanuit vier blikrichtingen. Zes uur zijn gereserveerd voor zitmeditatie, en de rest van de tijd kan je doorgaan met je meditatie, of niet, praten bij het eten, of niet. Ik ben zeer benieuwd welke instructies Anālayo heeft voor de meditatie.

Meditatie op het lichaam

Zijn eerste instructie is om de opmerkzaamheid te verankeren in het gehele lichaam. Een lichaamsgewaarzijn. Als we merken dat de aandacht weggeglipt is, dan gaan we naar het ankeren in het lichaam terug. Ga meteen terug als de afleiding kort was, en als die langer duurde, dan een korter reflectie erop. Hij koos het lichaamsgewaarzijn als anker door de sutta en door zijn eigen ervaring dat hij met de aandacht op de adem een te nauwe blik had om in het dagelijks leven goed te functioneren. Lichaamsgewaarzijn is niks mystieks, het bestaat gewoon uit de signalen die lichaamssensoren doorgeven: posities, bewegingen, temperatuur etc.

Na de eerste vergelijkingen van de sutta, waarin 32 lichaamsdelen, hoofdharen, nagels, urine, etc. worden opgesomd, en vergeleken met een zak waarin witte bonen, linzen, graankorrels etc. zitten, krijgen we de instructie om de aandacht weer te verankeren in het lichaam, en dan een scan te maken door het lichaam: eerst de huid, dan het vlees en dan de botten. Hiermee worden we 20 uur alleen gelaten, om elkaar de volgende dag om 9 uur ’s ochtends weer te treffen voor het vragenuurtje.

Een deelnemer vraagt: “Waarom bevatten de sutta’s geen instructies voor de meditatie?”
“Dat is niet bekend, ik denk maar, andere tijden, andere culturen,” antwoordt Anālayo . Wanneer de vraag komt, of iets binnen zijn methode past, zegt hij. “Ik onderwijs geen methode waarin men trouw aan de methode moet zijn. Het is open source. Ik wil het loslaten.”

In mijn meditatie heb ik met huid, vlees en botten gespeeld, en bedacht dat de buisjes ontbreken: bloedvaten, ruggemergskanaal, urinebuis, en al die andere hulsjes. Ik nam ze op in de scan. Daarna kwam spontaan ‘moge het dit lichaam goed gaan’. Niet zo verwonderlijk, want het lichaamsgevoel van metta is mijn basismeditatie. Ik wil er iets over vragen, maar de groep van 36 heeft een uur om vragen te stellen, en een klein half uur om individueel bij Anālayo  langs te gaan. Vragen lukt niet, dus val ik terug op de antwoorden aan de groep. “Open gewaarzijn alleen is niet genoeg. Je moet zelf kijken wat goed voor je is. Voordurend experimenteren en monitoren. Dat is Sati.”

Twee denkramen

In de les op de derde dag begint te dagen, dat het Vroegboeddhisme een ander denkraam kent dan Theravada. Vroegboeddhisme zegt bijvoorbeeld dat de elementen aarde, water, lucht en vuur alle ervaren kunnen worden. Water is vloeibaar, hangt aan elkaar. Dat ervaren we. De tekst is een landkaart, waarvan we niet alles wat er opstaat precies hoeven te ervaren. Terwijl de Abhidhamma andere eisen stelt, en zegt: water is niet te ervaren, het is een concept. Het verschil tussen realiteit en concept werd in het Vroegboeddhisme echter niet als belangrijk ervaren. In tegenstelling tot in de Abhidamma komen de begrippen conventionele en ultieme werkelijkheid er dus niet voor. Een concept wordt in het Vroegboeddhisme slechts gebruikt voorzover het helpt. Het ervaren gaat via de landkaart. We vechten daarbij niet om elke vierkante centimeter huid, elk kleinste botje te leren kennen, maar het is voldoende als we zien dat de kaart in overeenstemming is met de werkelijkheid. Hier is huid, daar is bot. En op de vraag waarom bijvoorbeeld de hersenen niet in de opsomming van lichaamsdelen staan, zegt Anālayo : “Vroegboeddhisten hadden niet zo’n behoefte alles af te dekken.”  Een andere keer formuleert hij het als: “Ze dachten niet zo erg in hokjes.”

Belangrijke verschillen met Theravada

Lopend op het landweggetje gaat ons gesprek door. Ik vraag Anālayo wat zijn’s inziens de belangrijkste verschillen zijn met de Theravadatraditie, die behalve op de leerreden ook gebaseerd is op de Abhidamma en Visuddhimagga. Verrassend genoeg, noemt Anālayo drie andere verschillen dan de bovenstaande.

Het eerste belangrijke verschil is de opvatting over vergankelijkheid (“momentariness”). Het denkraam van het Vroegboeddhisme ziet de impermanentie als een continue verandering die bestaat tussen het voorafgaande verschijnen en het eropvolgende verdwijnen. Uit een leerrede:

“These are the three marks of conditioned existence. What are the three? One knows whence it arises, one knows that it will change, and one knows that it will cease and disappear.”

Anālayo vergelijkt de vroegboeddhistische opvatting met een stromende rivier, en de latere opvattingen met een flikkerende lamp, die gaat aan en uit. Er is alleen verschijnen en verdwijnen.

Als tweede belangrijke verschil noemt Anālayo de uitleg van Sati. “Volgens de leerredes kan Sati  heilzaam of onheilzaam zijn. Sati  kan tegelijk bestaan met een mentale toestand als woede, en is dan dus niet retrospectief.” Daarentegen zegt de Theravada-traditie, dat een hindernis niet direct te ervaren is, maar alleen maar in terugblik, en dat Sati altijd heilzaam is.

Anālayo  voegt wat aarzelend nog een derde belangrijk verschil tussen Vroegboeddhisme en Theravada toe. En wel, de manier waarop bepaald wordt of iemand een stroomintreder (Sotāpanna) is. De commentaren noemen twee direc top elkaar volgende momenten met de ervaring van Nibbana (pad en vrucht), terwijl in het Vroegboeddhisme dit proces zich over langere tijd, jaren, kan uitstrekken. De stroomintrede is dan niet zozeer een momentane eerste ervaring van Nibbana, maar de persoonlijk transformatie. Belangrijk is de vraag: hoe heeft het je veranderd, wat heeft het op de lange duur veranderd aan de manier waarop je met jezelf en de wereld omgaat. De sterke behoefte om de ervaring van Nibbana te checken, wat heeft iemand precies beleefd, is typisch Theravada, niet Vroegboeddhistisch.

Niet afhankelijk van de meditatieleraar

Op de eerste dag vertelde Anālayo ons, dat de tijd van studeren en praten misschien nog wel belangrijker was dan het mediteren. “Daar moet het gebeuren.” Ja, in de groepjes overkomt het mij. Zes mensen krijgen 30 minuten de tijd om samen een poster te maken. Er raakt steeds wel iemand onder tijdsdruk of onder de druk van de Duitse Gründlichkeit. Ja, er gebeurt heel wat, in ieder geval bij mij, ik zie veel  spanning in mezelf ontstaan. Voor het slapen gaan zegt mijn kamergenote, dat ze blij was toen haar leraar zei “Gebruik je verstand”.  Het niet-zelf uit de studiedagen van Sangha Metta meldt zich. Even later drijft een aanwijzing van mijn meditatieleraar boven: als je geoefend hebt met de zeven ontwakingsfactoren, dan kunnen ze na verloop van tijd zichzelf uitbalanceren. De combinatie ging zichzelf uitproberen: bewust denken over zelf, en de factoren aan zichzelf overlaten. Dat was nieuw.

Bedoelt Anālayo  dit leerproces misschien met zijn opmerking: “Ik wil geen afhankelijkheden produceren, maar ik wil het centrale idee ‘ben een eiland, toevlucht voor jezelf’ gestalte geven, en studenten de werktuigen in de hand geven om zelfstandig hun beoefening te ontwikkelen.”?

Essentie

Terug naar het landweggetje. Na al die verschillen, interesseren mij de overeenkomsten tussen Vroegboeddhisme en Theravada. Anālayo  antwoordt kort en krachtig: “Nibbana.”
“En in jouw niet-systeem, is er iets wat je absoluut niet kan weglaten?”
Even snel en beslist: “De ethische grondslagen”.
En die meditatie-instructies die horen bij de leerredes, hoe zit het daar nu mee? We kregen op deze retraite na de meditatie op het lichaam, ook nog meditaties op de elementen, de dood, gevoelens, hindernissen en de ontwakingsfactoren. Maar met de Satipaṭṭhāna Sutta ben ik er nog niet. Anālayo heeft namelijk ook nog een meditatie op de ademhaling, en eentje op compassie. En dan zijn er nog eens honderden sutta’s te gaan.

Anja Edwards van Muijen

Met dank aan de organisatoren Robert en Hedwig  (retreat.Analayo @gmail.com)

in 2018 is er weer een retraite bij Hamburg  –  Periode 21 tot 28 december 2018. Je kunt je al aanmelden. http://agamaresearch.ddbc.edu.tw/bhikkhu-Anālayo -teaching-schedule
Toelatingseisen: meerdere stilteretraites, en ‘Perspectives on Satipaṭṭhāna’  gelezen hebben.

Dit artikel verscheen ook in Simsara (Tijdschrift van de stichting Inzichtsmeditatie).   www.simsara.nl

En de Duitse vertaling op de website van Buddhismus Aktuell

En op Kluse Compane kun je een inleiding in Wijsheid WelWellendheid Meditatie volgen. Deze meditatie is ook gebaseerd op de leerreden, en de inspiratie van Analayo brengt Anja natuurlijk ook mee:
Vrijdagavond –  Zondagochtend  Beginnen met de Wijsheid Welwillendheid Meditatie.