In tuinboeken staat bij vingerhoedskruid: tweejarig, bloeiend in juni met purperrode op vingerhoedjes gelijkende bloemen. Vaak staat erbij dat het giftig is. Consumptie van bladeren of zaden geeft onaangename verschijnselen als diarree, braken, onregelmatige hartslag. Ruim tweehonderd jaar geleden werd het vingerhoedskruid echter door een voorzichtig en nauwgezet gebruik juist ten goede aangewend. Ook nu nog wordt het geteeld om er een medicijn uit te halen, dat ongeveer een kwart miljoen Nederlanders helpt. Het versterkt hun verzwakte hart.
Ruim 200 jaar geleden beschikt een Engels kruidenvrouwtje over een recept van een heilzame thee. Er zaten bladeren van wel 20 planten in. Mensen die leden aan waterzucht zouden erdoor genezen. Een geleerde uit die tijd, William Withering, toont belangstelling. Nadat hij de samenstelling van het mengsel heeft bestudeerd, concludeert hij op grond van z’n plantenkennis, dat de werkzame plant het vingerhoedskruid is. Hij probeert het uit op z’n patiënten. Waterzucht (zwellingen van buik, handen en voeten) verdwijnt. Helaas ondervinden zij veel onaangename bijwerkingen, zoals diarree, braken en het zien van de omgeving in geel-groene tinten.
Bijwerkingen minder
Om die bijwerkingen te verminderen en om te weten te komen bij welke ziekten de plant helpt, gaat Withering systematisch te werk. Hij standaardiseert de hoeveelheid werkzame stof door alleen de bladeren te gebruiken en door ze te plukken als de plant bloeit. Hij houdt ook nauwgezet bij welk effect een dosis heeft. Op grond van het effect beslist hij of een patiënt baat vindt bij het middel en wat de juiste dosering is. In 1785 publiceert Withering z’n bevindingen in een boek. Waterzucht blijkt goed behandeld te kunnen worden, mits de arts nauwkeurig bekijkt wat het effect op de patiënt is. Niet alleen vingerhoedskruid In de jaren erna worden vele andere planten gevonden die dezelfde werking hebben. In het begin van deze eeuw lukt het de werkzame stoffen uit vingerhoedskruid te isoleren. Het blijken er drie te zijn. Uit de andere planten isoleert men honderden andere stoffen met dezelfde werking. Zij worden allen getest op hun effecten en bijwerkingen. Er zijn thans twee overgebleven: digitoxine uit het gewone vingerhoedskruid en digoxine uit het wollige vingerhoedskruid. Het is intussen zover dat niet meer het poeder van de bladeren wordt gebruikt maar een tablet waarin precies dezelfde hoeveelheid van een der twee stoffen zit.
Digitoxine of digoxine?
Beiden werken even goed. Het verschil zit in twee eigenschappen. Positief voor digitoxine is dat de benodigde hoeveelheid niet afhankelijk is van de werking van de nieren. Van digoxine is gunstig, dat het korter in het lichaam verblijft dan de andere stof. Beiden hebben ze ook grote nadelen. Doseren lastig Het is onvoorspelbaar hoeveel milligram een patiënt nodig heeft. Het verschil tussen een werkzame en giftige dosis is klein. Dit leidt er soms toe dat artsen zo voorzichtig doseren dat de dosis te laag is om werkzaam te zijn. Iedere patiënt heeft dus een eigen dosering nodig. Wat voor de een werkzaam is, kan voor de ander giftig zijn. Alleen door proberen en een nauwkeurig bekijken van de effecten kan de juiste dosering bepaald worden. Als te veel wordt ingenomen treden genoemde vergiftigingsverschijnselen op.
Hart versterken
Doordat veel onderzoek is verricht, is bekend geworden hoe vingerhoedskruid werkt. Het stimuleert het pompen van het hart en zorgt er bovendien voor dat bij een juiste dosering een onregelmatig kloppend hart weer in een goed ritme gaat kloppen. Bij mensen met een zwak hart blijft door de onvoldoende pompfunctie daarvan vloeistof achter in de buik, handen en voeten. Meer plassen Met digoxine gaat het hart sterker kloppen, waardoor het bloed beter stroomt en de patiënt meer gaat plassen. Dan verdwijnen de vochtophoping in de buik en de zwellingen van handen en voeten. De stof pakt dus de oorzaak, een slecht hart aan waardoor andere kwalijke gevolgen daarvan verdwijnen. Withering onderkende niet dat genezing optrad doordat het zwakke hart sterker ging kloppen.
Nauwkeurig het effect bekijken
De werkzame stof is nu puur en in milligrammen nauwkeurig beschikbaar. Bovendien weten we wat het middel in het lichaam doet. Maar net als Withering moet de arts van tegenwoordig de goede dosering bepalen door de effecten nauwkeurig te bekijken. Vooruitgang in de medische wetenschap moet worden gezocht in nieuwe, simpel te doseren stoffen. Vaatverwijders hebben mogelijk ook een heilzaam effect bij het falen van het hart. Tot het moment dat de werkzaamheid van deze vervangers is aangetoond, zal het 200 jaar oude vingerhoedskruid nog goede diensten bewijzen.
Copyright tekst en foto © Anja Edwards van Muijen Deze tekst is in 1985 gepubliceerd in het Brabants Dagblad en wordt uitsluitend aangeboden voor persoonlijk gebruik.